Đìu hiu, xuống cấp, nghèo nàn hiện vật… là những gì chúng tôi cảm nhận được khi trở lại Tây Sơn Thượng đạo sau vài năm di tích được đầu tư trên 11 tỷ đồng trùng tu, tôn tạo. Chưa kể, một số điểm thuộc quần thể di tích đang có nguy cơ thành phế tích khi không người lui tới, chăm sóc.

Đìu hiu, xuống cấp, nghèo nàn hiện vật… là những gì chúng tôi cảm nhận được khi trở lại Tây Sơn Thượng đạo sau vài năm di tích được đầu tư trên 11 tỷ đồng trùng tu, tôn tạo. Chưa kể, một số điểm thuộc quần thể di tích đang có nguy cơ thành phế tích khi không người lui tới, chăm sóc.
 

 

Tấm biển chỉ dẫn vào khu di tích nay không còn. Đường vào di tích lịch sử quốc gia đầy ổ gà, bụi bặm. An Khê trường (đình ngoài) nằm im lìm dưới cái nắng mùa hè, cửa đóng then cài. Thật khó hình dung khung cảnh vắng lặng này cách đây đúng 240 năm (1771), được xem là “trường giao dịch” để tập hợp lực lượng của anh em nhà Tây Sơn với đồng bào các dân tộc trong buổi đầu dựng nghiệp lớn. 2 năm sau đó (1773), cũng chính nơi này, người anh hùng áo vải đã làm lễ khởi binh, đưa quân xuống đồng bằng cùng nhân dân cả nước đánh đuổi quân xâm lược nhà Thanh, làm nên chiến thắng lẫy lừng nhất trong lịch sử chống giặc ngoại xâm của phong trào nông dân.
 

 

Bảo tàng Tây Sơn Thượng đạo chỉ hoành tráng về mặt ngoài. Ảnh: Hoàng Ngọc

Vắng lặng đình trong, đình ngoài
 

 

Cách An Khê trường 200 mét là nơi thờ Thành hoàng và Tây Sơn Tam Kiệt- An Khê đình (đình trong)- cũng vắng lặng không kém. Là nơi thờ tự nhưng vắng lạnh hương khói. Những bệ thờ đúc xi măng càng làm tăng vẻ lạnh lẽo chốn này. Chưa kể, đồ thờ tự, tế lễ đã gần như mất mát hoàn toàn, chỉ vỏn vẹn một bộ đồ thờ làm bằng gỗ mới tinh ở bệ thờ chính, không gợi sự trang trọng nơi thờ tự.
 

 

Cụ Huỳnh Ngọc Chương (thường gọi là cụ Mười Chương)- người giữ “linh hồn” cho đình nhà Tây Sơn trong vai trò phụng tế (chủ tế) nhiều thập kỷ qua, buồn bã: “Nhà nước đầu tư nhiều tỷ đồng để trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử này nhưng suốt nhiều năm nay, ở hai ngôi đình vẫn chưa có điện, có nước. Mỗi năm có hai dịp lễ trọng phải huy động mấy ông già xách nước về dùng. Điện phải kéo nhờ nhà dân hoặc thuê máy nổ. Quá trình trùng tu, tôn tạo cũng làm biến đổi “diện mạo” hai ngôi đình. Khi đôn nền nhà ở An Khê đình, họ không đưa cột lên theo mà vẫn giữ nguyên khiến khoảng cách giữa nền và mái bị thu lại. Bệ thờ cũng không làm bằng gỗ mà làm xi măng cho nhanh gọn, làm mất đi sự trang nghiêm vốn có trước kia”.
 

 

Quá trình trùng tu, tôn tạo thì những người am hiểu ít nhiều và gắn bó gần cuộc đời mình với di tích này như cụ Mười Chương hầu như ngoài cuộc. Còn ông Lê Khắc Thiện- Giám đốc Trung tâm Văn hóa- Thể thao thị xã cho biết: “Hai lần bên thi công phải đập đi một số đoạn tường bao do bị mấy ông già (chỉ những người trong hội đồng tế lễ-P.V) phản ứng vì không phù hợp với quần thể di tích như trước kia”. “Sự cố” tuy được khắc phục ngay nhưng gây không ít lãng phí, thể hiện sự thiếu hiểu biết về lịch sử di tích trong quá trình trùng tu.
 

 

Bảo tàng Tây Sơn- công trình được đầu tư 4,4 tỷ đồng xây mới để trưng bày hiện vật liên quan đến nhà Tây Sơn trong ngày đầu dựng cờ khởi nghiệp lớn. Lẽ ra, đây sẽ là điểm nhấn trong quần thể di tích nhưng tiếc là không như vậy. Bảo tàng có kiến trúc cách điệu từ nhà rông truyền thống nhưng lại mang dáng vẻ rất nặng nề. Ông Lê Khắc Thiện bức xúc: “Nền nhà thấp hơn hẳn so với mặt đường, mưa xuống dễ bị ngập làm cho công trình nhanh xuống cấp. Chưa kể, kiến trúc bất hợp lý bên trong gây khó khăn cho việc trưng bày, giới thiệu. Lầu 1 có quá ít cửa sổ trong khi lầu 2 lại dư thừa”.
 

 

Một góc Bảo tàng với sự hạn hữu hiện vật có giá trị. Ảnh: Hoàng Ngọc

So với sự bề thế, phong phú tư liệu và hiện vật lịch sử liên quan đến anh em người anh hùng áo vải cờ đào tại Bảo tàng Quang Trung ở Tây Sơn (Bình Định) thì sự nghèo nàn của Bảo tàng Tây Sơn Thượng đạo khiến chúng tôi không khỏi chạnh lòng. Ngoài một số tranh ảnh, tư liệu được sao chép lại, ở đây chỉ có một vài hiện vật như bình vôi, mũi kiếm, mác đã rỉ sét… chưa có cơ sở xác định có phải có xuất xứ từ thời Tây Sơn hay không. Đã vậy, kinh phí hàng năm cho Bảo tàng “Chỉ vừa đủ trả lương cho cán bộ, công nhân viên”- ông Thiện nói.
 

 

Bâng khuâng phế tích!
 

 

Di tích Tây Sơn Thượng đạo được Nhà nước công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia ngày 14-6-1991 gồm các cụm di tích: Lũy An Khê- An Khê đình- Gò chợ; Hòn Bình- Hòn đá ông Nhạc- Hòn Tào; Miếu Xà- Cây ké (thị xã An Khê); Vườn mít- Cánh đồng cô Hầu (huyện Kbang); Nền nhà ông Nhạc- Hồ nước- Kho tiền (huyện Kông Chro). Tuy nhiên, nhiều địa điểm kể trên giờ chỉ còn là phế tích trước sự hủy hoại của thời gian.
 

 

Địa danh Gò Chợ- cạnh An Khê trường, nơi giao thương buôn bán hàng hóa giữa miền xuôi và miền ngược, đồng thời là nơi liên lạc trong thời kỳ tiền khởi nghĩa nhà Tây Sơn giờ không còn vết tích, chỉ còn tồn tại bởi tên gọi. Vườn mít, vườn cam, cánh đồng cô Hầu được trồng từ những ngày đầu anh em Tây Sơn chọn vùng Tây Sơn thượng làm căn cứ đóng quân, nằm ở khu căn cứ phía Bắc (nay là huyện Kbang), giờ chỉ còn thưa thớt vài cây mít người dân trồng mới để tưởng nhớ công lao anh em người anh hùng, còn vườn mít cổ thụ trước đây nay chỉ còn lác đác vài cây. Tương tự, cụm di tích trên địa bàn huyện Kông Chro đã thành phế tích khi không còn lại gì ngoài tấm biển ghi chú được làm từ nguồn kinh phí trùng tu, tôn tạo do Nhà nước đầu tư.
 

 

Những giá trị phi vật thể trên vùng đất này cũng đang mai một dần. Anh Trần Đình Luân- Tổ trưởng tổ quản lý Khu Di tích Tây Sơn Thượng đạo, cho hay: Hàng năm, chỉ vào ngày cúng Quý Xuân (mùng 9, mùng 10 tháng 2 Âm lịch) và cúng Hạ Sơn (mùng 10 tháng Giêng) thì hai ngôi đình này mới có người tới làm lễ, thắp hương nhưng cũng chỉ có các bô lão và đại diện chính quyền địa phương. Bình thường, hai ngôi đình này trong cảnh vắng lạnh, buồn bã.
 

 

Không ít lần, cụ Mười Chương tỏ sự lo lắng về người “nối nghiệp” hành lễ. Những người có thể thay cụ nay cũng gần đất xa trời… Nhiều người trẻ trên chính vùng đất này chỉ biết lõm bõm khi được hỏi về quần thể di tích. Với thực tế trên, chứng tích hào hùng và tài năng của ba anh em nhà Tây Sơn cũng bị hạn chế trong chuyển tải đến thế hệ trẻ!