Những khác biệt sâu sắc gây chia rẽ các nhà đàm phán Trung Quốc và Mỹ về mọi vấn đề, từ tiếp cận thị trường tới trợ cấp công nghiệp, trong bối cảnh hai bên chuẩn bị gặp nhau tại Washington vào tháng tới để tìm kiếm một thỏa thuận thương mại, với tham vọng cuối cùng là nhằm chấm dứt thương chiến do ông chủ Nhà Trắng phát động hơn 1 năm về trước.

Khi các cuộc đàm phán thương mại đổ bể vào tháng 5, Mỹ đã đổ lỗi cho Trung Quốc vì rút lại các cam kết trước đó đối với một loạt các vấn đề, trong đó có các chuyển giao công nghệ bắt buộc. Trung Quốc đáp trả trong Sách trắng, cáo buộc Mỹ đưa ra các yêu cầu vô lý và quả quyết rằng nước này đã có “những tiến bộ đáng kể” nhằm cải thiện môi trường kinh doanh.

Trung Quốc đã làm những gì kể từ khi hai nước bắt đầu vướng vào cuộc chiến tranh thương mại và công nghệ kể từ năm ngoái? Các nhà phân tích cho rằng tốc độ thay đổi theo định hướng thị trường của Trung Quốc đã nhanh hơn do cuộc chiến thương mại do Tổng thống Trump phát động.

“Ngày nay có nhiều hơn một quỹ đạo so với những gì chúng ta có thể thấy kể từ kỳ họp thứ 3 của quốc hội khóa 18” vào tháng 11/2013, theo Jacob Parker, phó chủ tịch cấp cao tại Hội đồng Kinh doanh Mỹ - Trung tại Washington.

Các nhà lãnh đạo Trung Quốc khi đó đã vạch ra các kế hoạch mở rộng lớn nhất các quyền tự do kinh doanh kể từ ít nhất những năm 1990. Trong một bài phát biểu hồi tháng 1/2017, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã một lần nữa nêu ra những gì vọng về một thời đại cải cách mới.

Tại cùng diễn đàn một năm sau đó, cố vấn kinh tế hàng đầu của ông Tập, Phó thủ tướng Lưu Hạc, cho hay Trung Quốc sẽ khiến thế giới bất ngờ với các cải cách. Tuy nhiên, hơn một năm rưỡi kể từ bài phát biểu của ông Lưu, đã không có bất ngờ nào. Trung Quốc đã mở cửa rất ít, quá muộn để bắt kịp với danh tiếng là một nền kinh tế đang muốn thống trị toàn cầu, bất chấp việc liên tục có các cam kết hành động nhiều hơn.

Theo Bloomberg, có 4 lĩnh vực quan trọng mà Mỹ và Trung Quốc hiện vẫn còn nhiều tranh cãi.

Tiếp cận thị trường

40% các công ty châu Âu nói Trung Quốc đã cải thiện tiếp cận thị trường, theo một cuộc khảo sát do Phòng Thương mại châu Âu tại Trung Quốc công bố hồi tháng 5.

Việc Trung Quốc điều chỉnh các chính sách về đầu tư nước ngoài vào tháng 6/2018 là bước đi tiến bộ lớn nhất, giảm số lượng các ngành bị hạn chế hoặc bị cấm, đồng thời đưa ra các mốc thời gian để loại bỏ giới hạn sở hữu trong các dịch vụ tài chính và công nghiệp xe hơi, Phòng Thương mại châu Âu cho biết.

Tiến bộ gần đây nhất diễn ra vào tháng 7, khi Thủ tướng Lý Khắc Cường cho biết Trung Quốc sẽ đẩy sớm hơn một năm nhằm dỡ bỏ các giới hạn sở hữu đối với các công ty tài chính, từ chứng khoán tới các công ty bảo hiểm tài chính, vào năm 2020.

Tuy nhiên, Phòng Thương mại Mỹ tại Trung Quốc cho biết trong một báo cáo hồi năm nay rằng các giới hạn tiếp cận thị trường vẫn ảnh hưởng tới hơn một nửa thành thành viên của họ, đặc biệt là các thách thức trong các lĩnh vực công nghệ, nghiên cứu và phát triển chuyên sâu, nơi hơn 75% các thành viên báo cáo gặp các vấn đề.

Sở hữu trí tuệ

Trong khi nhiều công ty Mỹ thừa nhận các nỗ lực của Trung Quốc nhằm cải thiện các luật bảo vệ sở hữu trí tuệ và việc thực thi nó trong những năm gần đây, đặc biệt là tôn trọng bảo vệ thương hiệu và bản quyền, họ vẫn cảm thấy các biện pháp này của Trung Quốc là chưa đủ, theo Phòng Thương mại Mỹ.

Một sửa đổi đối với Luật bản quyền hồi tháng 4 giúp gia tăng bồi thường đối với các vụ vi phạm bản quyền đã nhắm tới các vấn đề lo ngại cụ thể của các công ty nước ngoài. Một cơ chế kháng cáo sở hữu trí tuệ được đưa ra tại cấp Tòa án nhân dân tối cao cũng có ý nghĩa tích cực.

Trung Quốc đứng thứ 52 trong tổng số 125 trong Bảng xếp hạng sở hữu trí tuệ quốc tế năm 2018, không thay đổi so với một năm trước đó, nhưng tăng từ thứ tự 55 vào năm 2016.

Ép buộc chuyển giao công nghệ

Chính phủ Trung Quốc bác bỏ các cáo buộc rằng nước này ép buộc các công ty nước ngoài chia sẻ công nghệ với họ là “hoàn toàn không có cơ sở”. Tuy nhiên, vẫn có một loạt các thay đổi pháp lý nhanh chóng dường như nhằm giúp tạo điều kiện cho một thỏa thuận thương mại với Mỹ.

Một luật đầu tư mới dự kiến sẽ có hiệu lực vào năm tới sẽ cấm các cơ quan hành chính tham gia ép buộc chuyển giao công nghệ. Luật cũng đề cập khả năng phạm tội hình sự đối với các quan chức tiết lộ hoặc làm rò rỉ các bí mật thương mại. Luật này mới được phê chuẩn hồi tháng 3 chỉ sau vài tháng cân nhắc, một tiến trình mà trước kia có thể phải mất hàng năm. Việc sửa đổi Luật cấp phép hành chính được phê chuẩn hồi tháng 4 cũng cấm các quan chức tiết lộ các bí mật thương mại và các thông tin mật.

Tuy nhiên, những điều đó là chưa đủ đối với các quan chức Mỹ, những người nói rằng Trung Quốc đã cam kết các thay đổi nhưng không thực hiện. Phòng Thương mại châu Âu cho biết hồi tháng 5 rằng luật đầu tư nước ngoài mới “chứa các thuật ngữ rộng và ngôn ngữ mơ hồ xuyên suốt”, tạo ra tình trạng không chắc chắn, làm tổn hại niềm tin kinh doanh.

Chính sách công nghiệp

Đây là vấn đề gai góc nhất trong tất cả các vấn đề của cuộc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung do tham vọng của Trung Quốc nhằm bắt kịp và thách thức thế giới trong các lĩnh vực công nghệ cao, được thiết lập trong các chính sách công nghiệp do nhà nước dẫn đầu.

Chính sách của chính phủ Trung Quốc đã phải thay đổi khi thái độ của một số quốc gia nước ngoài đối với Trung Quốc trở nên cứng rắn hơn. Trong một cáo báo hồi tháng 3, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã cam kết về “sự trung lập cạnh tranh” để các công ty nhà nươc và tư nhân được đối xử trên cơ sở bình đăng và được tiếp cận thị trường công bằng. Các nhà hoạch địch chính sách Trung Quốc cũng đang cân nhắc cách thức họ trình bày kế hoạch với thế giới. Kết quả là, kế hoạch thúc đẩy sản xuất công nghiệp nội địa "Made in China 2025" nhằm đưa Trung Quốc trở thành một cường quốc hàng đầu thế giới về công nghệ đã không còn được nhắc tới nhiều.

Tuy nhiên cho tới nay, có rất ít bằng chứng cho thấy Trung Quốc đã thay đổi cách tiếp cận dựa trên trợ cấp sang tiến bộ công nghiệp. Ngược lại, ông Tập Cận Bình đã hối thúc Trung Quốc tăng gấp đôi nỗ lực nhằm thúc đẩy sự tự lực cánh sinh.

“Trong bối cảnh Trung Quốc tăng trưởng mạnh mẽ về quy mô, phạm vi toàn cầu và khả năng cạnh tranh, nước này ngày càng phải đáp ứng mức độ mở cửa kinh tế của các nền kinh tế phát triển khác. Nhưng điều đó đơn giản là vẫn chưa xảy ra”, ông Daniel Rosen, một đối tác tại Rhodium Group LLC, một công ty nghiên cứu kinh tế tại New York chuyên về Trung Quốc, nhận định.