Bảo hiểm xã hội (BHXH) tự nguyện là loại hình BHXH mà người lao động tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình. BHXH tự nguyện gồm hai chế độ: hưu trí; tử tuất.

Mức đóng BHXH tự nguyện được tính trên cơ sở mức thu nhập tháng đóng BHXH nhưng thấp nhất bằng mức lương tối thiểu chung và cao nhất bằng 20 tháng lương tối thiểu chung; phương thức đóng: hằng tháng, hằng quý hoặc sáu tháng một lần. Mức hưởng bảo hiểm xã hội tự nguyện được tính trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng BHXH và có chia sẻ giữa những người tham gia BHXH tự nguyện.

Điều kiện hưởng lương hưu của người tham gia BHXH tự nguyện:

- Nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi và có đủ 20 năm đóng bảo hiểm xã hội trở lên.

- Nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi nhưng thời gian đóng bảo hiểm xã hội còn thiếu không quá 5 năm nữa mới đủ 20 năm đóng BHXH (kể cả những người đã có từ đủ 15 năm đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc trở lên mà chưa nhận bảo hiểm xã hội một lần có nhu cầu tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện) thì được đóng tiếp cho đến khi đủ 20 năm.

Đối với người có toàn bộ thời gian tham gia BHXH tự nguyện, tuổi nghỉ hưu phải đủ 60 tuổi trở lên đối với nam và đủ 55 tuổi trở lên đối với nữ (không có quy định nghỉ hưu trước tuổi trong trường hợp này); mức lương tháng làm căn cứ tính lương hưu là mức bình quân thu nhập tháng đóng BHXH tự nguyện của cả quá trình tham gia; khi tính mức lương hưu được hưởng, nếu lương hưu thấp hơn mức lương tối thiểu chung thì không được điều chỉnh bằng với mức lương tối thiểu chung – một trong những khác biệt cơ bản so với chế độ BHXH bắt buộc.

Đối với người vừa có thời gian đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc vừa có thời gian đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí trên cơ sở tổng thời gian đã đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc và bảo hiểm xã hội tự nguyện, cụ thể như sau:

- Trường hợp đã có đủ 20 năm đóng BHXH bắt buộc trở lên, trong đó:

+ Có đủ 15 năm làm nghề hoặc công việc nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm hoặc có đủ 15 năm làm việc ở nơi có phụ cấp khu vực hệ số 0,7 trở lên thì được hưởng chế độ hưu trí khi nam đủ 55 tuổi đến 60 tuổi, nữ đủ 50 tuổi đến 55 tuổi hoặc đủ 50 tuổi đến 55 tuổi đối với nam, đủ 45 tuổi đến 50 tuổi đối với nữ nếu có thời gian tham gia BHXH bắt buộc là sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp thuộc quân đội nhân dân, sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ và sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn kỹ thuật thuộc công an nhân dân hoặc người làm công tác cơ yếu hưởng lương như đối với quân nhân, công an nhân dân;

+ Có đủ 15 năm làm nghề hoặc công việc đặc biệt nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm, bị suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên, được hưởng lương hưu với mức thấp hơn mà không phụ thuộc vào tuổi đời;

+ Bị suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên, được hưởng lương hưu với mức thấp hơn khi nam đủ 50 tuổi trở lên, nữ đủ 45 tuổi trở lên.

Khi tính mức lương hưu được hưởng trong trường hợp này, nếu lương hưu thấp hơn mức lương tối thiểu chung thì được điều chỉnh bằng với mức lương tối thiểu chung.

- Trường hợp nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi có đủ 15 năm đóng BHXH bắt buộc trở lên đến dưới 20 năm, nếu chưa nhận BHXH một lần, có nhu cầu tham gia BHXH tự nguyện thì được đóng tiếp BHXH tự nguyện cho đến khi đủ 20 năm để hưởng chế độ hưu trí. Khi tính mức lương hưu được hưởng trong trường hợp này, nếu lương hưu thấp hơn mức lương tối thiểu chung thì không được điều chỉnh bằng với mức lương tối thiểu chung.

- Trường hợp có dưới 15 năm đóng BHXH bắt buộc, nếu chưa nhận BHXH một lần và có nhu cầu tham gia BHXH tự nguyện thì được đóng tiếp cho đến khi nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi và có đủ 20 năm đóng BHXH thì được hưởng lương hưu. Khi tính mức lương hưu được hưởng, nếu lương hưu thấp hơn mức lương tối thiểu chung thì không được điều chỉnh bằng với mức lương tối thiểu chung.

Mức tiền lương, tiền công và thu nhập tháng làm căn cứ tính hưởng BHXH là mức bình quân tháng tính theo thời gian đóng BHXH của cả hai loại hình bắt buộc và tự nguyện. Mức bình quân tiền lương, tiền công tháng đóng BHXH bắt buộc được tính như quy định về BHXH bắt buộc.

Khi tính mức tiền lương, tiền công và thu nhập tháng đóng BHXH, thì tiền lương, tiền công đối với đối tượng thực hiện chế độ tiền lương do người sử dụng lao động quyết định và thu nhập tháng đóng BHXH tự nguyện còn được điều chỉnh trên cơ sở chỉ số giá sinh hoạt theo quy định.