Trong số gần 19 triệu lao động phi chính thức ở nước ta, đa số đều di cư từ nông thôn ra thành phố với “3 không”: Không HĐLĐ, không  BHXH, không BHYT. Trong đó, tỉ lệ không có BHXH lên tới 97,9% và chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc và 1,9% đóng BHXH tự nguyện. Vì vậy, cuộc sống của họ rất bấp bênh…

Khó tiếp cận “lưới” an sinh

Theo bà Nguyễn Thị Xuân Mai- Vụ trưởng Vụ Dân số và Lao động (Tổng cục Thống kê, Bộ KH-ĐT), hiện nay, gần 70% lao động phi chính thức làm việc trong 3 nhóm ngành: Công nghiệp chế biến, chế tạo; xây dựng; bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, mô tô, xe máy. Lao động trong những ngành, lĩnh vực này chủ yếu làm công việc giản đơn, điều kiện lao động không bảo đảm, công việc không ổn định, năng suất lao động và tiền lương thấp…

Phần lớn lao động phi chính thức chưa tiếp cận được lưới ASXH

Hà Nội và TP.HCM có số lao động phi chính thức lớn nhất, chiếm trên 20% tổng số lao động phi chính thức của cả nước. Theo Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ LĐ-TB&XH), tiền lương bình quân hằng tháng của lao động phi chính thức chỉ 4,4 triệu đồng/người, thấp hơn lao động chính thức (6,7 triệu đồng) ở tất cả các vị trí việc làm.

Ông Nguyễn Văn Tùng (59 tuổi, quê Bắc Giang) theo nghề thợ xây gần 8 năm nay, nhưng chưa từng tham gia một loại bảo hiểm nào… “Ăn ngủ tại công trình, người ta cho mình công việc, trả lương hàng tháng cho mình là may lắm rồi, chứ nào có dám nghĩ tới phụ cấp hay được hưởng chế độ gì. Trình độ thấp thì đòi hỏi làm sao được hả cô”- ông Tùng vừa cười vừa nói. Cũng theo ông Tùng, hầu hết đồng nghiệp của ông đều là những người ở các vùng quê nghèo lên Hà Nội mưu sinh, kiếm sống, tất cả đều không có HĐLĐ và không được tham gia BHXH, BHYT. Thậm chí, có người còn bị chủ thẳng thừng từ chối đóng BHXH.

Cùng chung hoàn cảnh, bà N.T.H (61 tuổi, quê Thanh Hóa) cũng di cư lên Hà Nội làm nghề bán trà đá vỉa hè gần sân vận động Hàng Đẫy (Hà Nội) đã được 11 năm. Công việc vất vả, ngày mưa cũng như ngày nắng bà H. phải phơi mặt ra đường. Nói về cuộc mưu sinh, bà ngậm ngùi: “Năm nay tôi hơn 60 tuổi rồi, đáng ra tuổi này người ta về hưu an nhàn, nhưng nắng mưa gì thì tôi vẫn phải ngồi đây kiếm tiền nuôi gia đình. Nhà có 2 đứa con, một đứa đã có gia đình yên ổn, còn một đứa bị tai nạn giao thông, vợ nó bỏ lại đứa con cho tôi nuôi…”.

Trước tình trạng cuộc sống bấp bênh của lao động phi chính thức, ông Đào Quang Vinh- Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội cho rằng, Nhà nước cần có chính sách, giải pháp hỗ trợ nhằm mở rộng sự bảo vệ đến nhóm lao động này. Cụ thể, khi chuyển đổi khu vực phi chính thức thành khu vực chính thức, cần có các chương trình hành động cụ thể, khuyến khích các hộ/cơ sở sản xuất kinh doanh chuyển đổi sang mô hình DN; tăng cường thanh tra, kiểm tra, xử lý nghiêm hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến việc ký kết HĐLĐ, ATLĐ, đóng BHXH, BHYT cho NLĐ.

Cần nhiều chính sách hỗ trợ

Theo các chuyên gia, các cơ quan quản lý, hoạch định chính sách cần điều tra toàn diện về khu vực kinh tế phi chính thức để có cái nhìn đầy đủ và giải pháp tốt nhất giúp nâng cao điều kiện sống cho họ. Bên cạnh đó, cần thông tin đầy đủ và kịp thời những quy định pháp luật, hợp pháp hóa và thừa nhận sự tồn tại của khu vực phi chính thức bằng các chính sách.

Để tạo việc làm bền vững và ổn định cho lao động khu vực phi chính thức, Nhà nước phải hoạch định các chính sách, hỗ trợ NLĐ chuyển dần ra khỏi khu vực này. Trước mắt, nên thực hiện một số biện pháp cải thiện điều kiện làm việc của họ, đặc biệt tạo điều kiện để họ được tham gia BHXH, BHYT; giúp họ hiểu được mục đích, ý nghĩa của chính sách này. “Phần lớn lao động phi chính thức chưa biết cách khai thác sự hỗ trợ của các chính sách công, các tổ chức tư vấn và hệ thống chính trị, mà vẫn thụ động, tự bảo vệ mình một cách kém hiệu quả. Với những đóng góp của lao động phi chính thức đối với xã hội và nền kinh tế hiện nay, việc thừa nhận vị trí, vai trò xã hội và tạo điều kiện cho họ thụ hưởng các dịch vụ công là điều không thể phủ nhận”- ông Nguyễn Bích Lâm- Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê chia sẻ.

Theo khuyến nghị của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), cần chia đối tượng tham gia BHXH tự nguyện thành nhiều nhóm để lựa chọn hình thức tuyên truyền hiệu quả. Đồng thời, nghiên cứu bổ sung chế độ BHXH bắt buộc đối với một số nhóm nhỏ lao động phi chính thức; giảm số năm đóng cho phù hợp từng nhóm đối tượng; thí điểm giao chỉ tiêu phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trong chỉ tiêu phát triển kinh tế- xã hội của từng địa phương.