Theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội (BHXH), cán bộ, công chức, viên chức; người làm việc theo hợp đồng lao động không xác định thời hạn, hợp đồng lao động có thời hạn từ đủ ba tháng trở lên; công nhân quốc phòng, công nhân công an; người làm việc có thời hạn ở nước ngoài mà trước đó đã đóng BHXH bắt buộc (gọi chung là người lao động) được hưởng BHXH một lần thuộc một trong các trường hợp:

1. Đủ tuổi hưởng lương hưu (nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi) mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;

2. Suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;

3. Sau một năm nghỉ việc nếu không tiếp tục đóng BHXH và có yêu cầu nhận BHXH một lần mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;

4. Ra nước ngoài để định cư.

Như vậy, ngoài trường hợp thứ 4, còn lại các trường hợp khác, nếu đã đóng BHXH bắt buộc đủ 20 năm trở lên sẽ không được hưởng chế độ BHXH một lần. Quy định như vậy là để khi người lao động đã có 20 năm đóng BHXH trở lên (đủ điều kiện về thời gian đóng BHXH để hưởng chế độ hưu trí) nếu không tiếp tục làm việc và đóng BHXH thì sẽ chờ đến khi đủ 60 tuổi đối với nam, đủ 55 tuổi đối với nữ hoặc nam đủ 50 tuổi, nữ đủ 45 tuổi trở lên bị suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên thì được hưởng lương hưu. Có thể hiểu rằng khi người ta không còn đủ sức khỏe để làm việc, tạo thu nhập cho bản thân thì khoản lương hưu là chỗ dựa tin cậy nhất cho cuộc sống của họ, bên cạnh đó còn được hưởng chế độ bảo hiểm y tế theo quy định của Luật bảo hiểm y tế.

Tuy nhiên, xét ở góc độ khác với những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của một bộ phận người lao động, đã đóng BHXH đủ 20 năm hoặc nhiều hơn nữa, nhưng vì lý do nào đó không thể tiếp tục làm việc và đóng BHXH, trong số họ không phải ai cũng có thể chờ đến khi đủ tuổi để hưởng lương hưu và thực tế có nhiều người lao động không thể chờ được đến khi đủ tuổi hưởng lương hưu, để rồi thân nhân của họ được nhận một khoản trợ cấp mà có lẽ chẳng người lao động nào muốn – trợ cấp tử tuất.

Thông thường, người lao động đã đóng BHXH được 20 năm, đang có việc làm ổn định họ sẽ tiếp tục làm việc và đóng BHXH đến khi đủ tuổi nghỉ hưu, rất hiếm người lao động nào đã đóng đủ 20 năm, rồi nghỉ việc thôi đóng BHXH để chờ đủ tuổi hưởng lương hưu. Chỉ có những trường hợp gặp phải khó khăn trong công việc, trong cuộc sống và phần đông là những người bị đau ốm, bệnh tật phải nghỉ việc, không thể tiếp tục đóng BHXH được nữa, có người đóng BHXH 25 năm, 30 năm hoặc hơn 30 năm, nhưng chưa đủ tuổi nghỉ hưu lại mắc phải những căn bệnh hiểm nghèo, phải đi khám, chữa bệnh. Những khoản chi phí y tế cho việc chữa bệnh đã làm cho họ và gia đình của họ gặp muôn vàn khó khăn, nhiều gia đình lâm vào cảnh bần hàn, túng thiếu, vay nợ và có khi họ (người lao động) không thể qua khỏi, để lại những tiếc thương vô hạn cho gia đình, người thân, bạn bè. Vì quá thiếu thốn, thân nhân của người lao động làm đơn đề nghị cơ quan BHXH giải quyết trợ cấp BHXH một lần, tuy nhiên Luật BHXH không quy định giải quyết chế độ BHXH một lần đối với các trường hợp có đủ 20 năm đóng BHXH trở lên, nên cơ quan BHXH dù hết sức chia sẻ nhưng không thể thực hiện được. Trong khi với thời gian đóng BHXH 20 năm đến 30 năm hoặc cao hơn nữa, nếu giải quyết BHXH một lần sẽ được một khoản tiền có thể coi là rất lớn (lên đến cả trăm triệu đồng) đối với người lao động bị ốm đau phải khám, chữa bệnh và có thể đủ để sử dụng dịch vụ kỹ thuật cao, thuốc chữa bệnh chất lượng tốt, khi đó, bệnh tình lại được chữa khỏi, gia đình, người thân sẽ bớt khó khăn hơn.

Một điều thực sự bất cập đối với người lao động có thời gian đóng BHXH từ đủ 20 năm trở lên, nhất là các trường hợp có 25 hay 30 năm đóng BHXH (tuổi của người lao động lúc này cũng ở mức 45 đến 50 tuổi hoặc cao hơn nữa) không may bị từ trần, có thân nhân hưởng trợ cấp tuất hàng tháng, nhưng những thân nhân này đã gần hết điều kiện hưởng (cha, mẹ già cả không biết sống nay, chết mai; con cái đã lớn và nếu có cũng gần đến tuổi hết hưởng), có người chỉ hưởng trợ cấp tuất hàng tháng được một vài tháng đã hết hưởng là quá thiệt thòi đối với họ (trợ cấp tuất hàng tháng bằng 50% hoặc 70% mức lương tối thiểu chung là rất ít ỏi). Trong khi một người lao động đóng chưa đủ 20 năm BHXH họ lại được hưởng trợ cấp BHXH một lần, số tiền có thể cao hơn gấp nhiều lần người lao động có thời gian đóng BHXH trên 20 năm nhưng chẳng may từ trần mà thân nhân hưởng trợ cấp tuất hàng tháng chỉ còn hưởng với thời gian rất ngắn.

Mức hưởng BHXH được tính trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng BHXH và có chia sẽ giữa những người tham gia, nhưng đối với những trường hợp nêu trên là rất bất cập, gây thiệt thòi cho một bộ phận người lao động có hoàn cảnh thực sự khó khăn. Nên chăng, việc hưởng chế độ BHXH một lần có thể quy định tính cả cho các trường hợp có từ đủ 20 năm đóng BHXH trở lên và để cho người lao động tự chọn hưởng một lần hoặc chờ đủ tuổi để được hưởng lương hưu. Có như vậy mới tạo ra sự công bằng tương đối và sự bình đẳng trong việc tham gia và thụ hưởng các chế độ BHXH.